Gehuld in een indrukwekkende bontjas stond ze me op te wachten op het ijskoude, verlaten station van Tynda, een slapend stadje in Oost-Rusland. ‘Welcome stranger!’ riep ze. Als jonge Oekraïense vol idealen verhuisde Elena in de jaren zeventig van het warme Odesa naar het ijskoude en onherbergzame Siberië. Ze wilde meehelpen aan de aanleg van de BAM-spoorlijn, een van Brezjnevs megalomane prestigeprojecten. De BAM werd een grote mislukking en haar Sovjet-idealen vervlogen, maar Elena keerde nooit terug naar haar geboorteland. ‘Ik ben hier arm, maar gelukkig.’
Sinds onze ontmoeting vijf jaar geleden hielden we contact. Tot Rusland in februari Oekraïne binnenviel. Toen werd het stil. ‘Red je het wel? En is familie in Oekraïne veilig?’ Op mijn apps kwam geen reactie. Tot ze een foto stuurde van een groep kale neonazi’s die over de Champs-Élysées marcheren. ‘Arme Europeanen’, stond eronder. ‘Zitten jullie met al die Oekraïense vluchtelingen. Sterkte gewenst! Elena.’
Ik schrok. Was het angst of was Elena inmiddels geïndoctrineerd door alle nepnieuws uit het Kremlin? Tijdens mijn reizen door Rusland merkte ik vaak genoeg dat Poetin veel aanhangers heeft, zeker onder de generatie van Elena, opgegroeid in de Sovjettijd. Het gevolg van het verlangen naar vervlogen tijden en jarenlange, stelstelmatige misinformatie.
Lang leken propaganda en nepnieuws iets van autocratische regimes als Rusland, China, Iran, ver van ons bed. Maar de Bolsonaro’s, Trumps en Orbáns brengen het dichterbij. Zij confronteren ons met de pijnlijke realiteit van gekozen leiders die de democratie in een mum van tijd verkwanselen. Met een gecreëerde schijnwerkelijkheid van eigen feiten, zichzelf positionerend als redder van het volk.
Hoewel 70 procent van de Nederlanders tevreden zegt te zijn met het functioneren van de democratie, heeft diezelfde democratie het ook in ons land zwaar te verduren. Dat werd deze week weer duidelijk, toen niet alleen RIVM-hoogleraar Van Dissel slachtoffer bleek van nepnieuws, maar ook een met publiek geld gefinancierde omroep schaamteloos ruim baan gaf aan racistische desinformatie uit extreem-rechtse hoek. Zelfs in de Tweede Kamer – het hart van onze democratie – wist een raaskallende Baudet tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen het debat te vergiftigen met zijn bizarre spionnencomplottheorie. Het kabinet stelde een grens door de zaal te verlaten en de Kamervoorzitter ontnam Baudet het woord.
‘Was het niet beter geweest hem te negeren?’, vroegen sommigen zich af. ‘Want wat je aandacht geeft, dat groeit.’ Wellicht. Maar wat je ruimte geeft, nog meer. Rücksichtslos paal en perk stellen aan de antidemocratische trukendoos waarvan autocratische leiders als Poetin zich bedienen, is het enige juiste antwoord. In Nederland kan dat gelukkig nog. In Rusland allang niet meer. Daar rest alleen de hoop dat Elena en haar landgenoten de door het Kremlin gecreëerde filterbubbel, vol nonsens over een speciale operatie om Rusland te beschermen tegen neonazi’s in het buurland Oekraïne, op een dag kunnen doorprikken.
De recente demonstraties zijn hoopvol. Net als de actie van Ruslands gelauwerde en geliefde zangeres Alla Poegatsjova. Afgelopen zondag vroeg ze het Kremlin om haar op de spionnenlijst te zetten. Uit solidariteit met haar man, die vanwege zijn kritiek op de oorlog eerder als spion werd gebrandmerkt. Het bericht ging in een mum van tijd viraal onder de Russische bevolking. Misschien helpt het Elena en al die anderen die met haar liedjes zijn opgegroeid om de ware aard van de voormalig KGB-spion in het Kremlin te zien en geeft het ze de kracht om hun neptsaar binnenkort voorgoed van zijn troon te stoten.
Bron: De Volkskrant, 23 september 2022
