‘Het was de betutteling die me tot waanzin dreef.’ Twee jaar lang woonde Rik in een zorginstelling. Niet dat hij zorg nodig had, maar voor iemand in een rolstoel was er simpelweg geen geschikte woning voorhanden. ‘Ik werd behandeld als een hulpeloze patiënt’, vertelt hij getergd. ‘Een lampje vervangen mocht niet, zelf de loodgieter bellen voor een lekkende kraan evenmin.’ Rik zucht. ‘Met mijn hoofd en handen is echt niks mis.’

Het verhaal van Rik is geen uitzondering. De voorbeelden van mensen met een beperking die door het gebrek aan toegankelijke voorzieningen tot afhankelijk slachtoffer worden gemaakt, zijn talloos. Met vrienden naar een popconcert, zelfstandig met de bus, een school in je eigen wijk, een baan of eigen woning; het is nooit vanzelfsprekend voor wie een handicap heeft.

In 2016 ondertekende Nederland het VN-verdrag Handicap, het mensenrechtenverdrag dat iedereen met een beperking recht geeft op gelijke behandeling en volwaardig meedoen in onze maatschappij, zonder achterstelling, uitsluiting of drempels. Helaas zijn essentiële sectoren zoals het onderwijs, het openbaar vervoer en de arbeidsmarkt nog onvoldoende toegankelijk, constateerden de VN acht jaar later.

‘We denken vaak: Nederland is een rijk land waar alles goed geregeld is’, zegt Jiska Ogier, jurist en ervaringsdeskundige. ‘Voor mensen met een beperking is dat een mythe.’ Verschillen tussen gemeenten bij de uitvoering van het verdrag zijn levensgroot. Zo kan het gebeuren dat je die perfect passende rolstoel bij verhuizing naar een andere gemeente gewoon weer moet inleveren. Met de kans dat je daar geen nieuwe krijgt en dus de deur helemaal niet meer uitkomt.

Met fysieke ontoegankelijkheid sluipt ook sociale uitsluiting onze samenleving in. ‘Een op de drie Nederlanders heeft moeite om met mensen met een lichamelijke beperking om te gaan’, legt Rik uit. ‘Van de week nog ging ik met een paar collega’s wat drinken. De ober vroeg aan mijn collega: ‘Wil hij ook wat drinken?’, terwijl hij mij aanwees. ‘Jazeker’, antwoordde ik, waarop de man van kleur verschoot.’ Rik lacht er maar om, al went het nooit.

Uitsluiting kan zomaar ook het gevolg zijn van de zogeheten Stoer-commissie van woningbouwminister Keijzer, blijkt uit het onlangs verschenen rapport van dit bonte gezelschap van wetenschappers, bouwers en lokaal bestuur. De commissie moet ‘het drama van de goede bedoelingen’ bezweren, zoals ze de stapeling van bouwverstorende regels noemt.

Dus gaat het mes erin. Ook in de toegankelijkheidsregels voor mensen met een handicap. De commissie verwijst het zwaarbevochten mensenrecht doodleuk naar de prullenbak. Drempelloze kamers en balkons zijn niet langer verplicht. Net als de bredere deurpost en andere eisen om een woning rolstoelvriendelijk te maken. Zorgwoningen ontlopen het schrapgeweld, een schamele troost.

Blijkbaar wil Keijzers adviesclub niet meer bouwen voor de 250 duizend rolstoelgebruikers, visueel beperkten en mindervalide ouderen. Met één pennenstreek berooft ze hen van hun zelfstandigheid. Een bezoek aan familie en vrienden in een flat of appartement zit er ook niet meer in zodra drempels of smalle deuren weer gemeengoed worden in nieuwbouw.

Het is hier – God verhoede – toch geen Amerika, waar inclusion, disability en accessibility op de schraplijst prijken? Het schrappen van toegankelijkheidsregels heeft weinig te maken met snelheid van bouwen. Wel met geld, vermoed ik. Maar hoe groot is de kostenpost van een samenleving waarin hele groepen niet mee kunnen doen en worden buitengesloten? Ik zie het nieuwe ‘drama van de goede bedoelingen’ al voor me.

Bron: De Volkskrant, 12 april 2025

‘Mijn liefste, er is chaos en verder is er niets.’ Het met blauwe stift geschreven straatgedicht, door een lezer gespot op een oude Amsterdamse meterkast, knipte ik begin dit jaar uit de krant. De zin raakt me, ik vraag me steeds af waarom. Geeft het erkenning aan mijn bijna permanente onrust over een wereld die met de dag chaotischer wordt? Houvast, troost misschien?

Ooit was chaos een gapende ruimte, zonder begin en eind. Oerbron waaruit alles ontstaat. Inmiddels manifesteert hij zich vooral onvoorspelbaar en verwarrend, als wanorde, destructief en duister. Hij maakt onzeker en bang. De ideale voedingsbodem voor handelaren in angst, zoals rechtspopulisten en autocraten. Zij floreren bij chaos, zetten die doelbewust in. Zie Trump, die met zijn decretenlawine en torenhoge importheffingen zowel thuis als overzee een ongekende chaos ontketent. Zorgvuldig voorbereid en ingecalculeerd. Precies zoals het handboek der populisten voorschrijft: chaos als afleiding, middel en doel.

Ook hier, in eigen land, is het chaos troef. Het kabinet van vazalpremier Schoof sleept zich van de ene zelfgecreëerde crisis naar de andere. Met deze week weer een nieuw dieptepunt. Een ‘minister’ die weigert te tekenen voor vijf lintjes voor vrijwilligers in de vluchtelingenopvang. Wilders zag de PVV-neergang in de peilingen en besloot zijn chaosgereedschap weer eens van stal te halen, naar voorbeeld van flood the zone with shit-bedenker en voormalig Trump-strateeg Steve Bannon. Succes gegarandeerd.

De lintjesweigering van protegé Faber veroorzaakte een ellenlang debat in de Kamer, die daarmee en passant Fabers leugencircus vrij baan gaf. Nederland als magneet voor asielzoekers. Woningnood, wachtlijsten in de zorg, zelfs van de problemen in het onderwijs kreeg de vluchteling de schuld. Een staaltje verbijsterende zondebokpolitiek, gefaciliteerd door opportunistische coalitiepartijen die uit angst voor nog meer zetelverlies hun oogjes steeds weer dichtknijpen. Het erge is, het werkt. Azc’s krijgen te maken met meer protesten, geweld en intimidatie. Maar daadwerkelijke oplossingen vanuit buikspreekpop Faber, vergeet het maar.

Dat is het kenmerk van de Wilders-coalitie. Stoere woorden, zonder daden. Wel wantrouwen, ruzies en rollenbollerij, maar nog geen begin van een oplossing voor de grote problemen. Of het nu de stikstofcrisis betreft, de vastgelopen jeugdzorg of de duizelingwekkende achteruitgang van het klimaat. Er gebeurt helemaal niets. Een kabinet verlamd door geregisseerde Wilders-chaos.

Het is om moedeloos van te worden. Of schuilt ergens in die chaos nog iets vruchtbaars, iets van zijn oorsprong – iets van schepping? Klimaatwetenschapper Edward Lorenz, de grondlegger van de chaostheorie, ontdekte in de jaren zestig dat een kleine verstoring in de atmosfeer grote gevolgen kan hebben voor het weer elders. Hij noemde dat het vlindereffect. Een vleugelslag van een vlinder in Brazilië die bij wijze van spreken een tornado in Texas kan veroorzaken.

In zijn boek Leve de chaos refereert filosoof Leon Heuts aan het vlindereffect uit de chaostheorie. Als metafoor voor kleine oorzaken met grote gevolgen, niet alleen in het weersysteem, maar ook op het politieke wereldtoneel. Zoals een onhandig geformuleerde uitspraak van een Oost-Duitse functionaris die tot de val van de Berlijnse Muur leidt. Een per ongeluk gefotografeerde notitie met ‘functie elders’ die uitmondt in een rechts-radicaal kabinet. Misschien is er ook zoiets als een omgekeerd vlindereffect, oppert Heuts: ‘Als de chaostheorie ons leert dat één vlinder een orkaan kan veroorzaken, kunnen vele vlinders dan ook een nieuwe orde scheppen?’ De verdrievoudiging van het aantal vrijwilligers, na Fabers lintjesweigering, is in ieder geval een hoopvol begin.

Bron: De Volkskrant, 5 april 2025

Hoe kan een man de verwoeste ziel van een verkrachte vrouw begrijpen? Haar gechoqueerde geest, haar geschonden lichaam? De wetten over verkrachting zijn allemaal geschreven door een man. Als je weigert, ben je schuldig. Als je jezelf verdedigt, ben je schuldig. Als je toegeeft, ben je schuldig. Ik laat mijn stem horen uit naam van alle vrouwen die zijn verkracht, zelfs als het mijn leven kost.’

Het zijn de woorden van Reyhaneh Jabbari. Ze belt haar moeder vanuit een zwaarbewaakte Iraanse gevangenis.

Negentien was ze pas toen een man haar meelokte en probeerde te verkrachten. Uit zelfverdediging stak ze hem in zijn schouder met een mes dat op tafel lag, en vluchtte. Niet veel later overleed de man. Reyhaneh werd opgepakt en aangeklaagd voor moord. Zeven jaar gevangenschap volgde, waarvan vijf jaar in dodencellen, onder verschrikkelijke omstandigheden. Vernederingen, martelingen en bedreigingen. Haar jongste zusje van 14 dreigden ze te martelen als Reyhaneh niet bekende. De rechtszaak, waarbij zelfs een onafhankelijke rechter werd vervangen door een partijdige, was een farce. Reyhaneh werd veroordeeld tot bloedwraak: een doodstraf die enkel wordt afgeblazen als de familie van het slachtoffer – de man die haar wilde verkrachten – genade schenkt. Volgens de Iraanse wet is dat altijd de oudste man, hier de jongvolwassen zoon des huizes. Hij eiste van haar een verklaring dat zijn vader geen verkrachter was. Maar Reyhaneh – ongebroken – koos voor de waarheid. Op 25 oktober 2014 werd ze opgehangen.

Ruim acht jaar later, tijdens het filmfestival Movies that Matter in Den Haag, ontmoet ik Shahrzad, het jongste zusje van Reyhaneh. Shahrzad is in Nederland vanwege de film Seven Winters in Tehran, een aangrijpende documentaire over wat haar oudste zus is overkomen. ‘Ik weet niet of ik zo moedig zou zijn, als ik zou worden verkracht. Veel vrouwen in Iran weten, als je tegenwerkt of jezelf verdedigt, loopt het nog slechter af.’ Haar vriendelijke, donkerbruine ogen kijken me indringend aan. ‘Maar steeds meer vrouwen pikken het niet meer. Ze riskeren liever hun leven dan nog langer onderdrukking.’

Sinds de gewelddadige dood van de Koerdische Mahsa Amini zes maanden geleden protesteren jonge vrouwen én mannen massaal tegen de meedogenloze vrouwenonderdrukking in Iran. Het regime slaat terug. Meer dan vijfhonderd demonstranten zijn al gedood en ruim twintigduizend opgepakt, ernstig mishandeld en gemarteld, onder wie ook heel jonge kinderen. ‘De maatregelen van het Westen gaan niet ver genoeg’, zegt mensenrechtenactivist Mardjan Seighali. De Iraanse Revolutionaire Garde, het gewelddadige elitekorps van de ayatollahs, staat nog altijd niet op de terroristenlijst, waardoor leden gewoon kunnen reizen en hun kinderen zelfs in Europa kunnen studeren. Seighali waarschuwt voor naïviteit: ‘Westerse landen denken dat een dialoog het beste werkt. Ik hoop dat de EU leert van alle ervaringen met Poetin. De Iraanse moellahs zijn geen haar beter.’

En Shahrzad? Zij vluchtte na de dood van haar zus naar Berlijn, waar ze haar leven oppakte. Over twaalf dagen wordt ze 29, alweer drie jaar ouder dan haar oudste zus ooit werd. Als ik haar vraag wat de impact van de dood van haar zus is op háár leven, zegt ze met vochtige ogen: ‘Ik voel me nog heel vaak schuldig dat ik leef en zij niet.’ En vervolgt dan monter: ‘Zo dapper en moedig als mijn zus ben ik niet, maar toen ik 26 werd, nam ik mij voor mijn leven voor twee te leven. Zodat haar opoffering niet voor niets is geweest.’

Bron: De Volkskrant, 1 april 2023

Eindelijk was het zover. Hij was extra vroeg opgestaan en had zijn Italiaanse maatpak aangetrokken. Een lekker luchtje opgespoten. Iets dat hij normaal nooit deed. In de hal van zijn Haagse eenkamerappartement stond zijn koffer al klaar, net als het emmertje met bloemen. Mimosa, haar lievelingsbloemen. Hoe hij dat wist? Ach, hij had zo zijn bronnen. Tijd om te gaan. Een laatste blik in de spiegel. Nee toch, was hij alweer grijzer geworden? Gelukkig was ze ruim een kop kleiner dan hij, sprak hij zichzelf moed in. Bovendien hadden ze allebei een klik gevoeld, toen ze elkaar vorige maand spraken. Het tragische bootongeluk voor de kust deed de rest.

‘Ik vind haar heel plezierig om mee samen te werken en we denken over deze zaken vergaand hetzelfde’, verklaarde Rutte na afloop van zijn ontmoeting met de Italiaanse premier Giorgia Meloni. Samen met haar wil de premier graag een ‘Turkije-deal’ smeden, met landen in Noord-Afrika. Turkije… Dat de verdronken bootvluchtelingen juist daarvandaan waren vertrokken, leek de premier even te zijn vergeten. Net als de namen van al die slechte hulporganisaties die ‘criminele bootjessmokkelaars’ in de kaart zouden spelen, waarvan hij bij nader inzien geen voorbeelden kon geven.

Met 15 maart op komst draait de politieke verkiezingsmachine weer op volle toeren. Om radicaal-rechts in eigen land de pas af te snijden, gaat de VVD vol op het migratieorgel. Naast een Afrika-deal, waarvoor Rutte binnenkort met Meloni naar dat continent reist, moet er een opvangcentrum in Rwanda komen. En natuurlijk een trumpiaanse muur tegen gelukszoekers. ‘Spektakelpolitiek, bedoeld voor de eigen kiezer’, zo verwoordde Henk van Houtum, hoogleraar politieke geografie aan de Radboud Universiteit, het treffend in Het Parool. ‘Er is wetenschappelijke consensus dat hekken niet werken. Mensen op de vlucht gaan er omheen, er onderdoor of er overheen.’ Perspectief in hun eigen land zal mensen weerhouden, hekken niet.

Daarnaast, het eerlijke verhaal is dat steeds meer mensen hun heil zullen zoeken in Europa, door aanhoudende conflicten, armoede en klimaatverandering elders. Schijnoplossingen, zoals goed bekkende retoriek over hogere muren en strengere controles, brengen niets. Solidariteit binnen Europa is nodig, in plaats van krampachtig vasthouden aan opportunistisch hapsnapbeleid dat niets oplevert, behalve veel leed en verdronken mensen. Vluchtelingen moeten op een legale, menselijke wijze asiel kunnen aanvragen zonder te hoeven vrezen voor hun leven. Alleen dan bestaat de kans dat het ‘cynische verdienmodel’ van mensensmokkelaars geen bestaansrecht meer heeft.

Maar dat verhaal vertelt Rutte – net als zijn radicaal-rechtse bondgenoot Meloni – zijn achterban niet. Zeker niet nu hij in aanloop naar de Statenverkiezingen vanuit Italië een perfect rookgordijn opwerpt en de politieke rechtervleugel in eigen land kan overtroeven. ‘Kijk eens kiezers, hoe uw eigen Mark Rutte zijn staatsmanschap in Europa inzet voor de natie.’

Het was een vruchtbaar gesprek, concludeerde hij tevreden toen hij woensdagavond weer thuis was in Den Haag. Hij schonk zichzelf een glas rode wijn in, dat had hij wel verdiend. Waarna hij zijn favoriete playlist opzette. De zwoele stem van Eros Ramazzotti vulde de kamer. Zachtjes zonk hij weg in gedachten. Palmbomen en hagelwitte stranden flitsten voorbij. Binnenkort zou hij samen met Giorgia die betoverende Afrikaanse dorpjes bezoeken. Toen piepte plots zijn Nokia. Een sms-bericht. Zijn hart maakte een sprongetje. Ach, jammer. ‘Waarom kwam je gisterenavond weer niet naar de Kamer? Toeslagenouders bleven maar vragen waar je bleef. Aukje.’ Teleurgesteld wiste hij het sms-je en schonk zichzelf nog eens bij. Er gaat niets boven een glas Italiaanse Chianti.

Bron: de Volkskrant, 10 maart 2023

Ik maak me zorgen over Masons gezondheid’, zeg ik tegen de jonge vrouw. ‘Je zoon is vaak ziek en bij gym snel buiten adem. Hij is echt veel te zwaar.’ Ze kijkt me niet aan. We hebben dit gesprek vaker. ‘Maar hij snoept haast niet’, zegt ze. ‘En ik geef hem altijd fruitdrank mee naar school.’

‘Wist je niet dat die pakjes Wicky boordevol suiker zitten?’, vraag ik. ‘En dan drie! Water is beter.’ Wie ben ik eigenlijk om deze alleenstaande moeder met drie kinderen zo moederlijk toe te spreken? Gezond eten is een luxe die ze zich domweg niet kan permitteren, met haar slechtbetaalde baan als schoonmaker. Pizza’s of pannenkoeken met een glas cola zijn tenminste nog betaalbaar.

Bijna één op de drie Nederlanders eet door de hoge inflatie ongezond. Met alle gevolgen van dien. Volgens het CBS kampt inmiddels meer dan de helft van de volwassenen met overgewicht, vooral degenen met een laag inkomen. Hun kinderen lijden drie keer zo vaak aan obesitas. De gevolgen zijn niet mals. Nog afgezien van het lichamelijke leed, worden kinderen met overgewicht vaker geconfronteerd met pesten. En op latere leeftijd hebben ze een grote kans op ernstige ziektes.

Het is een pijnlijke constatering op Wereld Obesitas Dag. De gezondheidskloof, een-op-een zichtbaar in mijn klaslokaal. Ongezond leven wordt makkelijk afgedaan als een teken van individuele zwakte. In plaats van het te zien als een systemisch probleem. De combinatie van individuele aanleg en sociale ongelijkheid, met op elke straathoek fastfood dat je toeschreeuwt: eet mij, koop mij. Schappen vol snacks en energydrinks bomvol toegevoegde suikers, zout en vet. Zo bewerkt dat onze oerdrang om nooit honger te hoeven lijden er niet tegen is opgewassen.

Waarom? Voor de winst van de voedselindustrie? Of menen we dat onszelf doodeten met junkfood een grondrecht is? Je kunt als samenleving ook anders kiezen. Opeenvolgende staatssecretarissen maakten met de voedselproducenten afspraken via het Nationaal Preventieakkoord. Een suikertaks, lagere btw op gezonde producten en stoppen met kindermarketing, het stond er allemaal in. Alleen schiet het niet erg op met die goede voornemens, zo concludeert de Alliantie Voeding voor de Gezonde Generatie. Ongezonde producten liggen prominent in supermarkten. In de reclameaanbiedingen valt ruim 80 procent van de producten buiten de schijf van vijf.

De voedingsindustrie reageert als door een wesp gestoken: ‘Het rapport is niet volledig.’ Voor de hand liggende reacties. ‘Onze lifestylecoach-app staat er niet in’ en ‘steeds meer producten hebben een Nutri-Score, een voedselkeuze-logo.’ Een logo, tsja. Volgens hoogleraar marktkunde en consumentengedrag Hans van Trijp is er geen bewijs dat consumenten dankzij voedselkeuze-logo’s daadwerkelijk gezondere producten kopen. Precies zoals de financiële sector lang dacht dat mensen hun gedrag zouden aanpassen als een bijsluiter ze waarschuwt voor de risico’s. Zoden aan de dijk zette het niet. De mens neigt naar wat op korte termijn bevredigt en niet naar wat op lange termijn goed is.

Wat wél direct effect sorteert, is de prijs. Maak gezonde producten goedkoop en belast de slechte voeding fiscaal. Koppel daar een wettelijke zorgplicht aan. Aanbieders mogen alleen voedsel verkopen dat zowel op korte als op lange termijn geen schade berokkent. We kunnen ze hun verantwoordelijkheid niet langer laten afschuiven door zich te beroepen op bijsluiters, kleine lettertjes of een ‘keurmerk’.

In de financiële sector was een woekerpolisaffaire noodzakelijk voor verandering. Hoeveel meer kinderen met overgewicht zijn er nog nodig voordat de voedselindustrie stopt met de verkoop en marketing van woekervoedsel? Een obesitascrisis is dichterbij dan we denken.

Bron: de Volkskrant, 3 maart 2023

Kent u dat gevoel? Dat de werkelijkheid zo bizar is dat het lijkt of je in toneelstuk zit? Zoals tanks die een buurland binnenvallen. Of jonge meiden die vanwege een niet goed zittende hoofddoek worden mishandeld. Of dichter bij huis, een kinderboekenschrijver die met de dood wordt bedreigd vanwege een verhaal. Haatdragende burgers die er plezier in scheppen om een minister te intimideren met brandende fakkels. Ik knijp regelmatig in mijn arm in de hoop dat het fictieve scènes zijn uit een slecht geacteerd treurspel. Helaas, niets is minder waar.

Ook het tegenovergestelde gebeurt. Een toneelstuk, zo actueel en indringend vertolkt dat het werkelijkheid lijkt. Dat overkwam me vorige week, in de Haagse Schouwburg bij Coriolanus, de Shakespearetragedie over de onverschrokken Romeinse veldheer Caius Marcius Coriolanus. Voor het eerst gespeeld door een vrouw, de 28-jarige actrice Yela de Koning.

Na een succesvolle oorlog wordt Coriolanus in het door graantekorten geteisterde Rome als heldin onthaald door het volk. Een glansrijke politieke carrière en benoeming tot consul liggen in het verschiet. Tot ze weigert het volk te vleien, een vereiste voor het hoogste ambt. De briljante generaal, wars van naar-de-mond-praterij, wil zich niet conformeren aan het wispelturige volk. Coriolanus valt uit de gratie. Opgehitst door populistische parlementariërs bestormt een briesende mensenmassa het Capitool en dwingt verbanning van de generaal af.

Waarom stelt die vrouw zich zo principieel en star op?, dacht ik tijdens de voorstelling. Met wat meer empathie zou ze minder haat ontvangen. Ik begon me steeds meer te ergeren aan Coriolanus. Tot mijn schrik besefte ik dat dit precies is wat er altijd gebeurt bij sterke vrouwen, zeker als ze zich niet conformeren aan het stereotiepe vrouwbeeld. ‘Denkt u weleens: misschien ligt het ook aan mij?’, vroeg Jeroen Pauw aan minister Kaag, te gast bij de talkshow Khalid & Sophie om te spreken over haar ervaring in Diepenheim, waar ze ‘warm’ was ontvangen door boze demonstranten. Onder het mom van een journalistiek ongemakkelijke vraag liet Pauw een staaltje schuldvraagomkering zien van de eerste orde. ‘Had je maar niet van die korte rokjes aan moeten doen, meisje.’

Volgens politicoloog Julia Wouters, die een boek schreef over vrouwen in de politiek, roept Kaag ‘kortsluiting op in ons hoofd’, omdat ze niet is wat we van een vrouwelijke politicus verwachten. ‘Kaag is ambitieus, wil premier worden en is niet onder de indruk van Mark Rutte. We willen een moederfiguur zien. Iemand die de man-vrouwverhouding niet in twijfel trekt.’

Machtige vrouwen wekken vaak jaloezie, angst of op zijn minst ongemak, in plaats van bewondering. Vrouwelijke politici ontvangen stelselmatig meer haat dan hun mannelijke collega’s. Al sinds de zondeval belichaamt de vrouw het kwaad. Ben je niet de duivel, zoals Eva, dan wel een gevaarlijke verleidster zoals Cleopatra, een ijzeren dictator als Thatcher of simpelweg een arrogant meisje zoals Femke Halsema. Maar Kaag spant de kroon, zij is de belichaming van alle kwaad. Progressief, slim, zes talen sprekend en bovenal niet onder de indruk van verplasserij of intimidatie. Iets wat wij, net als de Romeinse bevolking van Shakespeare, maar moeilijk lijken te kunnen verdragen. Dus klinkt kritiek op haar bekakte uitspraak, haar Palestijnse echtgenoot en haar vermeende afstandelijkheid.

Nu dicht ik de bedachtzame Kaag meer wijsheid toe dan de impulsieve Coriolanus. Wie weet applaudisseert het Nederlandse publiek over een jaar of twee eindelijk voor de eerste vrouwelijke consul. En niet in een toneelstuk.

Bron: de Volkskrant, 24 februari 2023

De kleuren zijn fletser dan een jaar geleden en de hoeken wat uitgescheurd, maar ook vanochtend hangt de meterslange Oekraïense vlag weer tegenover de Russische ambassade. Ik bedank Jan, een van de vaste vrijwilligers van de dagelijkse Haagse Vlaggenwacht, en los hem af. Achter het hek aan de overkant zie ik een groepje Russische kinderen spelen. Vrolijk gekwebbel. Zich van geen kwaad bewust.

Hoe is het om op te groeien aan de verkeerde kant van de geschiedenis? Voor een kind zijn ‘foute ouders’ immers gewoon papa en mama. Daar doet betrokkenheid bij oorlogsmisdaden of een enorm blauwgeel zeildoek pal voor je huis niets aan af. Tot je op een dag met de keuzes van diezelfde ouders wordt geconfronteerd.

Zoals mijn vroegere Haagse buurvrouw, wier moeder in de oorlog in verwachting raakte van een Duitse soldaat die verbleef in het pension van haar collaborerende vader. Na de oorlog ging haar moeder naar een interneringskamp en mijn buurvrouw naar familie ver weg. Op school werd ze gepest en uitgescholden: ‘Je moeder is een moffenhoer!’ Niemand wilde met haar spelen. Nergens welkom. Haar jeugd heeft diepe sporen achtergelaten. Lang heeft ze niet durven praten over haar zwaarbelaste verleden, uit schuldgevoel en schaamte.

Deze week ging het project Oorlog voor de Rechter van start, dat het oorlogsarchief van meer dan 300 duizend van collaboratie verdachte Nederlanders digitaal toegankelijk moet maken voor een breed publiek. In 2025 krijgt iedereen die het wil online toegang tot dossiers vol getuigenverklaringen, dagboeken, identiteitsdocumenten en foto’s van wie fout was in de oorlog, of daarvan werd verdacht.

Schuldig bevonden of niet, naam en toenaam worden openbaar. Huidige beperkingen, zoals geen kopieën maken, vervallen. Alles wordt transparant. Vier kilometer archief met een muisklik doorzoekbaar. ‘Een unicum’, vertelde projectleider Edwin Klijn deze week in de Volkskrant. Volgens Klijn moet dat allemaal heel zorgvuldig gebeuren. Het zijn vaak zeer beladen en pijnlijke verhalen, en bij lang niet alle verdachten bleek de verdenking achteraf gegrond. Vandaar een ethische commissie, een publiek debat en bij alle documenten een genuanceerde uitleg.

Toch wringt juist daar de schoen. De noodzakelijke zorgvuldigheid en nuance, waarover Klijn rept als voorwaarde voor de transparantie van het archief, zijn in deze tijd ver te zoeken. ‘Transparant is het gezicht van het kwaad in handen van de schandpaaljournalistiek’, schreef filosoof Hans Schnitzler in 2013 in de Volkskrant. Tien jaar later draait de digitale schandpaal overuren. Met vaak langdurige, traumatische gevolgen. En nee, dan heb ik het niet over BN’ers als Lil’ Kleine of Johan Derksen voor wie een cancelkuurtje een garantie is voor een flinke kijkcijferboost. Maar over de bekende en, vaker nog, onbekende mensen die zonder pardon op het digitale schavot worden gehesen.

Dus laten we niet naïef zijn in onze transparantiedrift en drie keer nadenken voor we 32 miljoen pagina’s oorlogsarchief online zetten. Natuurlijk is het van historisch en maatschappelijk belang om meer inzicht te hebben in de rol van daders in de Tweede Wereldoorlog. Ook kan het archief, waar tevens informatie over slachtoffers is te vinden, een belangrijke bron zijn voor jongeren die steeds minder bekend zijn met de verschrikkingen van de Holocaust.

Maar het hele verhaal van een oorlog kan alleen worden verteld als mijn oude buurvrouw en al die andere onschuldige nazaten van ‘foute ouders’ erop kunnen vertrouwen dat ze niet alsnog door bloeddorstige onlinebeulen aan de schandpaal worden genageld. Zowel hier als aan de andere kant van het hek.

Bron: de Volkskrant, 17 februari

‘Zei je wat?’ Enigszins verdwaasd druk ik de pauzeknop in op de podcast-app. ‘Of je nóg een bakkie wilt?’ Jenna, de eigenaresse van de koffietent bij mij om de hoek, wijst naar mijn lege espressokopje.

Sinds vorige week het strafproces tegen politicus Richard de Mos begon, ben ik in de ban van de corruptiezaak. Elk vrij uurtje scan ik kranten en nieuwszenders. Of luister ik met rode oortjes naar de podcast O, o, De Mos van AD-journalist Niels Klaassen. Over hoe een volksjongen dankzij zijn neusje voor soundbites, een feilloos gevoel voor de onderbuik en ‘een beetje hulp van wat bevriende ondernemers’ van zijn eenmansfractie de grootste partij van de Hofstad maakte en pardoes in het stadsbestuur belandde. Tot hij door de rijksrecherche van zijn bed werd gelicht.

Het 15.000 pagina’s dikke bewijsdossier van het OM, vol belastende mailtjes en afgeluisterde telefoongesprekken, liegt er niet om. Onder het mom van ‘ombudspolitiek’ zou De Mos een clubje lokale ondernemers hebben bevoorrecht, in ruil voor financiële steun. Met hun ‘onzichtbare plek dicht bij het vuur’, zoals ze het zelf noemden, kregen zij vertrouwelijke informatie over vastgoedprojecten, nachtontheffingen voor horecazaken en andere vergunningstrajecten. Eén daarvan was die voor een terras voor een eetcafé bij mij om de hoek, tegenover het koffietentje van Jenna. Terwijl zij al jaren knokt voor een kleine terrasuitbreiding, had het eetcafé van de ene dag op de andere een groot houten terras, op parkeerplaatsen. De eigenaar van het eetcafé: een van De Mos’ grootste geldschieters.

Volgens De Mos zelf heeft hij altijd binnen de lijntjes gekleurd. De belastende teksten van zijn bevriende ondernemers over ‘hun mannetje in het stadhuis, in hun handen’ zijn volgens de oud-wethouder uit hun verband gerukt. ‘Waarom mag ik niet opkomen voor de individuele belangen van burgers en bedrijven die worden platgewalst door de gemeentelijke regeltjesbulldozer?’, aldus De Mos. ‘Ik ben benaderbaar, altijd bereikbaar.’ Sympathieke ombudspolitiek of criminele vriendjespolitiek? De rechter zal daarover moeten oordelen.

Terwijl De Mos in de rechtszaal er vrolijk op los twittert voor zijn achterban, meldt Transparancy International dat Nederland is gezakt op de jaarlijkse corruptieranglijst: te weinig toezicht op lobbyisten. Volgens hoogleraar bestuurskunde Caelesta Braun is ‘belangenvertegenwoordiging een cruciale levensader voor elk democratisch politiek systeem, maar leidt het tegelijkertijd regelmatig tot uitwassen die juist indruisen tegen de principes van een representatieve democratie.’ Corruptiezaken zoals die van Van Rey in Limburg en De Mos in Den Haag, of Qatargate in het Europees Parlement, springen direct in het oog. Minder opvallend zijn de risico’s van lobbyorganisaties die achter de schermen Kamerleden influisteren, hen ‘werk uit handen nemen’ en zelfs letterlijk Kamervragen, moties en amendementen voor hen schrijven.

Het ontbreken van een afkoelingsperiode voor parlementariërs die de politiek vaarwel zeggen, helpt ook niet. Het recente lobbyverbod van twee jaar geldt nu alleen voor bewindspersonen, terwijl veel Kamerleden na hun Kamerlidmaatschap lobbyist worden, volgens sommige bronnen zelfs 50 procent. Zo maakte defensiewoordvoerder Knops deze week nog bekend bestuursvoorzitter te worden voor een defensielobbyclub. Kamerleden laten zich vaak voorstaan op hun morele kompas, maar het toestaan van dergelijke draaideurpolitiek toont de boter op het hoofd van diezelfde Tweede Kamer.

‘Hoe staat het met jullie terras?’ vraag ik Jenna als ze de koffie neerzet. ‘Begin er niet over. De ambtenaren hebben elke keer weer een nieuwe eis.’ Door het raam kijk ik naar het restaurant van de vriend van De Mos. Met terras. Voordeeltje van ‘ombudspolitiek.’

Bron: de Volkskrant, 4 februari

Kan ik jouw aanbevelingen vóór vrijdag krijgen?’, vraagt Ruben, een jonge beleidsmedewerker van het ministerie van Onderwijs. Eind twintig, door de wallen onder zijn ogen ouder ogend. ‘Na drie weken?’, vraag ik verbaasd. ‘Je maakt een grap.’ Ik leg hem uit dat alleen al een probleemanalyse van het complexe lerarentekort minstens drie maanden duurt. Nog los van de tijd om tot uitvoerbare voorstellen te komen. ‘Maar het heeft echt haast’, mompelt Ruben bedrukt. ‘De minister heeft snel verbeteringen beloofd aan de Kamer.’ Als plots zijn telefoonschermpje oplicht, beëindigt hij ons gesprek abrupt. ‘Sorry, de politiek adviseur van de minister belt.’

Als onafhankelijk aanjager aanpak van het lerarentekort, nu drie jaar geleden, ervoer ik van dichtbij hoe ambtenaren worden geregeerd door de politieke waan van de dag en de beeldvorming van hun bewindspersonen. Kamervragen na Twitter-heisa, een kritisch krantenartikel over de minister of andere ‘ophef’ vragen continu om voorrang. Als er al langetermijnplannen worden gemaakt, gebeurt dat hapsnap en onder stoom en kokend water. Ambtenaren werken in een soort permanente crisismodus. Te veel politieke ad-hoc-wensen, te weinig weerwoord. Het leidt tot vermijdbare ongelukken, zoals de mislukte opsplitsing van de Belastingdienst of de aanpak van islamitische weekendscholen.

Twee topambtenaren luidden deze week de noodklok over spanningen in de politiek-ambtelijke verhoudingen door groeiende politieke bemoeienis en een toenemende afrekencultuur. Bij hoge uitzondering gaven zij een interview aan NRC. Aanleiding was een brandbrief van vijftig rijksambtenaren vol zorgen over politieke scoringsdrift die tot in de haarvaten van het ambtelijk apparaat doorsijpelt. Ambtenaren worden voor politieke karretjes gespannen en kunnen onvoldoende onpartijdig en zorgvuldig adviseren. Of worden het politieke debat in getrokken, terwijl zij zich niet kunnen verdedigen. Het acute vertrek van de secretaris-generaal van Economische Zaken en het opstappen van de hele ambtelijke staf van de Tweede Kamer hebben olie gegooid op een toch al sterk smeulend vuur.

Politiek-ambtelijke spanning is van alle tijden, maar wordt in het huidige vijandige socialemediatijdperk verder aangewakkerd door een sterk gepolariseerd en gefragmenteerd parlement. Ministers moeten zich 24/7 verantwoorden voor elke als olifant vermomde mug en daarnaast snel resultaten boeken. Zeker als door een ellenlang formatieproces al een kwart van de regeertermijn is opgesoupeerd. Niet helemaal verwonderlijk dus dat ministers snelle wegen naar succes zoeken zonder bakken vol begrip voor terzijdes van voorzichtige ambtenaren. Het is immers de minister die in de vuurlinie ligt.

Een van de antwoorden is een beter samenspel van politiek en ambtenarij. Rolvastheid en meer oog voor elkaars expertise is cruciaal voor het goed functioneren van ons overheidsapparaat. Dat vraagt om professionaliteit van parlementariërs en ministers. Op voorwaarde dat de ambtelijke leiding ook zelf in de spiegel kijkt en stopt gedwee mee te gaan in de profileringsdrang van hun politieke bazen. Alleen dan kunnen ambtenaren van hoog tot laag zich vrij en veilig voelen om hun taak naar eer en geweten te vervullen. Ambtelijk vakmanschap anno 2023 vereist stevige tegenspraak én de bereidheid om op gezette tijden verantwoording af te leggen over het eigen handelen.

Voor Ruben is het al te laat. Vijf jaar geleden begon hij vol ambitie en idealen aan het rijkstraineeship. Werken voor de publieke zaak was zijn droom. Tot de politieke waan van de dag en het almaar brandjes blussen Rubens vuur voor het vak van ambtenaar definitief doofde. Hij heeft de overheid verlaten. Na een fikse burn-out werd hij mindfulnesstrainer, speciaal voor afgebrande ambtenaren. Eeuwig zonde.

Bron: De Volkskrant, 20 januari

Soms lees je een stuk waarvan de tranen je spontaan in de ogen springen. Uit ontroering, geluk of puur ongeloof. Voor mij waren de recente interviews in de Volkskrant en Het Financieele Dagblad met René Jansen, voorzitter van de Kansspelautoriteit, staaltjes van de laatste categorie. Een ontluisterend inkijkje in hoe de waakhond bijna kwispelend te werk gaat.

Online gokken drong afgelopen jaar massaal de Nederlandse huiskamer, sportclub en zelfs het klaslokaal binnen. Door het legaliseren van de onlinegokmarkt en een stortvloed aan reclame zijn het niet langer alleen eenzame oudere mannen achter een fruitautomaat die hun geld vergokken. Eén op de vijf spelaccounts is van jongvolwassen tussen 18 en 24 jaar. Blackjack via je smartphone – gokken was nog nooit zo laagdrempelig. Niet verwonderlijk dat alle alarmbellen bij hulpverleners en Tweede Kamerleden afgaan. Jansen lijkt er nog niet echt wakker van te liggen; 85 procent van de consumenten gokt immers bij een legale aanbieder, stelt hij tevreden vast. Klinkt mooi, maar de gokmarkt is naar verwachting fors gegroeid, tot maar liefst 1,4 miljard euro. Terwijl consumentenbescherming in de praktijk een papieren tijger is. Verslavingsexperts vrezen Britse toestanden. Daar ondervinden twee miljoen mensen ernstige schade door probleemgokken. Van verlies van gezin, baan, woning, gezondheid tot zelfs leven. Jansen erkent dat de toezichthouder door onduidelijkheid over grenzen en zorgplicht weinig kan beginnen tegen de op winstmaximalisatie gerichte gokbedrijven. Maar in plaats van verontwaardigd de alarmbel te luiden, keft de waakhond zachtjes: ‘het glas is half vol.’

De verontwaardiging is groter bij verantwoordelijk minister Weerwind. Ingrepen als speellimiet en reclameverbod moeten de geest weer in de fles krijgen. Helaas ziet de Raad van State, bij invoering van de wet nog zeer kritisch, een reclameverbod voorlopig niet zitten. Cijfers over groei in aantal gokverslaafden moeten aantonen dat een ingreep nodig is. Ziet de Raad de schrijnende gokproblemen in eerder geliberaliseerde landen zoals Engeland dan niet? Het is koren op de molen van de marktpartijen, die een keiharde lobby voeren. Hun argumenten herken ik uit mijn vorige leven, als toezichthouder op de financiële markten. In elke gereguleerde markt worden ze van stal gehaald: ‘relevante data ontbreken’, ‘het betreft slechts een klein groepje probleemgevallen’, ‘ieders individuele verantwoordelijkheid’. Allemaal drogredenen, met maar één doel: de toezichthouder en wetgever zand in de ogen strooien, om zo een lucratief verdienmodel intact te houden.

Het gesprek dat ik vorige week met een vriendin had, voelt dan ook wrang aan. ‘Het gaat helemaal niet goed met Nora’, vertelde ze. Haar dochter had grote gokschulden, zonder dat haar omgeving daarvan wist. Van jongs af aan was het meisje gegrepen door gamen. Sinds Nora op kamers woonde, had ze, bedolven onder geraffineerde gokreclames, zich verloren in het gokken. Haar volledige studietoelage en studielening gingen in rook op. Duizenden euro’s, een meisje van 19. Een zelfmoordpoging volgde. ‘Hoe kunnen gokbedrijven zomaar hun gang gaan?’, vroeg mijn vriendin wanhopig. ‘Wie stopt deze bloedhonden?’

Ik kijk naar de foto van Jansen bij het krantenartikel. Een vriendelijk ogende man, keurig en redelijk, lijkt me. Met een moeilijke opdracht. Zeker gezien het halfslachtige beleid van een overheid die flink geld verdient aan de gokmarkt, maar bij ongelukken moord en brand schreeuwt. Bescherming tegen agressieve miljardenbedrijven die – over de rug van naar spanning zoekende jeugd en andere kwetsbaren – hun kas met woekerwinsten spekken, vereist een waakhond met bloed in de bek. Een pitbull die doorbijt. De Kanspelautoriteit? Ik betwijfel het – te weinig verontwaardiging, te weinig tanden.

Bron: De Volkskrant, 13 januari